نشریه مطالعات اخلاق کاربردی
شماره 20 (تابستان 1389)

نویسنده در مقاله ی حاضر بر آن است تا نسبت معنویت و هنر را از دیدگاه سنت گرایان، به ویژه سید حسین نصر، یکی از شارحان مهم سنت گرایی معاصر، تبیین نماید. نظریات سنت گرایان را نمی توان بدون فهم مبانی و مفاهیم کلیدی آنها بررسی کرد؛ چرا که سنت گرایان چیزی را خارج از چارچوب سنت نمی دانند و همه ی تاملات خود را در این راستا تبیین می کنند. به همین دلیل، در این مقاله نخست به مفاهیم اساسی و در عین حال مرتبط با بحث معنویت و هنر پرداخته و پس از آن بحث هنر دینی و سنتی و ارتباط هنر با معنویت را مورد بحث قرار خواهیم داد.

اخلاق از حوزه های مهم زندگی است. فیلسوفان اخلاق در فلسفه ی اخلاق و همچنین در فرا اخلاق (اخلاق نقدی ویا اخلاق تحلیلی) با نگاهی فلسفی به بررسی مسایل مرتبط با اخلاق می پردازند. یکی از این مسایل مهم این است که آیا ارزش های اخلاقی دارای واقعیت اند یا صرفا ابداع انسان اند. به تعبیر دیگر، آیا جملات اخلاقی صرفا انشایی هستند و بیان خواست و احساسات گوینده اند یا اخباری هستند، یعنی قضیه اند و دارای مابهازای خارجی می باشند.

پیشرفت ها و مناسبات جدید و مختلف در دوران معاصر، به ویژه دهه های پایانی قرن بیستم، در موازات پیچیدگی های ایجاد شده، سوالات جدید و چالش های فراوان و مهمی را پیش روی اخلاق گشود که کاربردی کردن اخلاق را بیش از پیش طلب می کرد. تطبیق معیارهای اخلاقی و مهندسی و طراحی پاسخ های مناسب و درخور به موضوعات پیش آمده با توجه به ماهیت چالشی مباحث نوین اخلاقی، وظیفه ی مهم عالمان علم اخلاق و فیلسوفان اخلاق است.

رساله ی منطقی- فلسفی ویتگنشتاین، اغلب به عنوان کتابی در نظر گرفته می شود که به دنبال ارایه ی تعریفی از حدود و مرزهای اندیشه از طریق تحلیل منطقی زبان است. اما حقیقت امر این است که نتیجه و غایت رازآمیز و اخلاقی این کتاب است که برای وی اهمیت دارد؛ بخشی که خود ویتگنشتاین بیشترین تاکید را بر آن دارد. او رساله را در اصل کتابی اخلاقی می داند و توجه به این نکته را کلید فهم آن تلقی می نماید. امروزه دو تفسیر از رساله ارایه می شود: تفسیر اول بیان می دارد که رساله در تلاش است تا به ما بگوید، متافیزیک به طور کلی بی معناست و باید کناری نهاده شود (تفسیر پوزیتیویست ها). برخلاف آن، تفسیر دوم، تلاش ویتگنشتاین برای مرز نهادن میان اندیشیدنی و نااندیشیدنی، و معنادار و بی معنا را تلاشی متافیزیکی می داند. ما در این مقاله تفسیر دوم را ملاک بررسی دیدگاه ویتگنشتاین در خصوص اخلاق قرار داده ایم. با توجه به آنچه خواهد آمد، به نظر می رسد خوانش متافیزیکی رساله، مطابق با محتوای آن، موجه باشد؛ زیرا معتقدیم، درک درست دیدگاه ویتگنشتاین درباره ی اخلاق، در گرو این خوانش است.

دکارت به خاطر سهمش در اخلاق شهرتی ندارد. اکثر افراد معتقدند که این ضعف بنیادی فلسفه ی دکارت است؛ چراکه او بر روی متافیزیک و معرفت شناسی متمرکز شده است و به فلسفه ی اخلاق و سیاست نپرداخته است. چنین انتقادهایی مبتنی بر بدفهمی چهارچوب وسیع فلسفه ی دکارت است. شاهد و گواه دکارت در رابطه با اهمیت عملی فلسفه می تواند در نخستین نوشته هایش ترسیم شده باشد؛ جایی که او در موافقت با فیلسوفان سلف خود، هدف فلسفه را «کسب حکمتی که برای رسیدن به سعادت کافی است» مشخص می کند. جزئیات این دیدگاه کاملا در نوشته های دوره ی دوم زندگی دکارت بسط پیدا می کند: مکاتباتش با پرنسس الیزابت، انفعالات نفس و مقدمه ای بر ترجمه ی فرانسوی اصول فلسفه؛ جایی که او پندار مشهورش از درخت فلسفه را نشان می دهد، بالاترین شاخه اش، «برترین و کامل ترین سیستم اخلاقی است که شناخت کامل دیگر علوم را پیش فرض قرار می دهد و همچنین سطح نهایی حکمت است.»